Zamek Książ jako średniowieczna twierdza Piastów świdnicko-jaworskich

4 Zobacz galerię

Przedstawiciele królewskiej dynastii Piastów rządzili na Książu w latach 1291 – 1392. Przez sto lat książańska twierdza była ich główną rezydencją, a wszyscy książęta piastowscy rezydujący na zamku podpisywali się „z Fürstenberga” czyli właśnie z Książa. Zapraszamy do poznania najstarszych dziejów zamku i jego mieszkańców, pośród których była nawet cesarzowa. 

Książe Bolko I zaczął używać tytułu „Pan na Książu” (Bolko dei gratia dux Slesie et dominus de Wrstenberc) mniej więcej od 1293 roku. Wtedy to utworzono jeden organizm państwowy z dziedzicznego księstwa lwóweckiego i nabytej, południowej części wrocławskiego. Dokument w którym po raz pierwszy pojawia się tytuł „dominus de Wrstenberc” zostały wystawiony w Strzegomiu 25 lutego 1293 roku. Trzy lata później kiedy jako regent objął władzę w księstwie wrocławskim używał tytułu „książę Śląska, pan na Książu i opiekun ziemi wrocławskiej” (dux Slesie ad dominus de Wrstenberch tutorque terre Wratislauiensis). Potwierdza to dokument wystawiony w Świerzawie 2 maja 1297 roku. Tytułu „pan na Książu” używali również trzej synowie księcia Bolka I, także po podziale terytorialnym księstwa na część świdnicką, która przypadła najstarszemu Bernardowi, część jaworską, którą odziedziczył Henryk i ziębicką, która przypadła najmłodszemu Bolkowi. Tytulaturę książańską zachowali Piastowie świdnicko-jaworscy także w trzecim pokoleniu, kiedy zamkiem władał książę Bolko II świdnicki (później świdnicko-jaworski), a po jego śmierci wdowa po nim, księżna Agnieszka (z domu Habsburżanka), która zmarła w 1392 roku.

Przyjęcie tytułu „pana Książa” przez Bolka I interpretuje się jako dowód wybudowania przez niego zamku, który w zamierzeniu miał pełnić rolę głównej siedziby tej gałęzi dynastii i nominalnej stolicy nowo powstałego księstwa. Historycy uznają, że wybór miejsca pod lokalizację Książa na granicy do niedawna dwóch odrębnych terytoriów za manifestację ich zjednoczenia. Utworzoną przez Bolka I jednostkę terytorialną nazywa się powszechnie księstwem świdnicko-jaworskim, choć jego twórca, chcąc podkreślić jedność scalonych przez siebie ziem przyjął tytuł pana Fürstenbergu od nazwy głównej swojej siedziby.

Według dra Artura Boguszewicza z Uniwersytetu Wrocławskiego w tym momencie kończą się pewnego informacje co do pierwszych wzmianek na temat Książa. „Niewiadomą pozostaje przyczyna dla której podniesiono zamek do rangi głównej siedziby książęcej, co było nietypowe wśród Piastów, zwykle nadających funkcje stołeczne głównemu miastu swojego terytorium. Kolejny problem stanowi zakres semantyczny pojęcia „pan na Fürstenbergu (zamek, okręg, czy księstwo?), a także całkowity brak dokumentów wystawionych przez panów fürstenberskich na ich stołecznym zamku” – pisze w swojej ważnej pracy „Corona Silesiae”.

Najważniejsze jednak pytanie na które nie ma dziś jeszcze jednoznacznej odpowiedzi, to która z warowni leżących po przeciwległych stronach wąwozu Pełcznicy miała pełnić funkcję najważniejszej siedziby Bolka I. Czy był to Książ czy Stary Książ nadal pozostaje kwestią spekulacji i domysłów. Prace archeologiczne prowadzone na ich terenie ograniczają się do niewielkich wykopów na terenie Starego Książa.  Nie potwierdziły one powszechnie przyjętej hipotezy, że w tej okolicy już w czasach księcia Henryka Brodatego istniał ośrodek władzy książęcej z którego kontrolowano świeżo powstałe wsie w okolicach Szczawna. Niezbędne są kolejne badania archeologiczne na terenie obu twierdzy.

„Jako kolejną poszlakę wskazującą na możliwość powstania warowni w tym rejonie, można potraktować moment przesunięcia granicy księstwa legnickiego na wschód w 1277 roku i w jego następstwie konkurencyjnej akcji osadniczej na terenie Pogórza Wałbrzyskiego. Z tym okresem łączyć można wzmożone zainteresowanie Świebodzicami przez Henryka IV. Czyni to prawdopodobnym wzniesienie przez niego warowni w rejonie Książa, która stawiłaby przeciwwagę dla zamku Cisy po drugiej stronie granicy, której powstanie mogło przypaść właśnie na ten okres” – pisze dr Boguszewicz.

Wspomniane wyżej badania archeologiczne na terenie Starego Książa odbywały się na początku lat 90-tych XX wieku pod kierunkiem K. Jaworskiego. Poczynione podczas nich odkrycia na środkowym członie założenia obronnego noszą cech materiałów charakterystycznych dla drugiej połowy XIII wieku, ewentualnie czwartej ćwierci XIII i początku XIV w. Najbardziej prawdopodobnym wydaje się więc wzniesienie Starego Książa przez Bolka I, już po opanowaniu południowej części księstwa wrocławskiego w 1290 roku. Nie można jednak wykluczyć, że założeniu obronnemu w Starym Książu towarzyszyła wówczas jakaś warownia po drugiej stronie wwozu miejscu obecnego zamku Książ. Stan badań archeologicznych nie pozwala na jakiekolwiek jednoznaczne stwierdzenia w tym temacie. Wnioski płynące z badań archeologicznych, jak i analizy przemian zamków w tym rejonie Sudetów sugerują porzucenie przedzamcza Starego Książa na początku XIV wieku, kiedy licznie upadały tutejsze warownie. Wiązało się to z kryzysem, który nastąpił po śmierci Bolka I w okresie małoletności jego synów, a następnie ich wspólnych rządów.

Pierwsza bezpośrednio dotycząca Książa informacja źródłowa pojawia się w dokumencie z 1337 roku. Jest to wystawiony przez Bolka II przywilej dla Świebodzic mówiący o pastwiskach miejskich znajdujących się w Pełcznicy i sięgających do zamku  (versus castrum Furstenberg). Nadal nie ma jednak pewności co do daty translokacji siedziby książęcej ze starego no nowego zamku, jako, że Pełcznica sąsiaduje z terenem przyległym do obu twierdz. Pewną poszlaką w tym względzie jest informacja o zdobyciu zamku Fürstenberg przez Bolka II na zbuntowanym wasalu w 1355 r. i dokonana w kolejnym roku zmiana nazwy warowni na Fürstenstein.  Po 1366 r. nazwa ta utrwaliła się i przetrwała w niezmienionym brzmieniu do 1945 r.

Księga Uposażeń Biskupstwa Wrocławskiego z 1305 roku wylicza 35 miejscowości znajdujących się na terenie otaczającym Książ. Były to: Słotwina, Wieruszów, Tomkowa, Piotrowice Świdnickie, Pełcznica, Świebodzice, Mokrzeszów, Struga, Lubiechów, Szczawno, Szczawienko, Wałbrzych, Biały Kamień, Poniatów, Witoszów, Bystrzyca Górna, Lutomia, Bojanice, Sobięcin, villa Ottonis, Podgórze, Michałkowa, Rybnica Leśna, Myślęcin, Jedlinka Górna, Niedżwiedzice, Jedlina, Silingsdorf, Jugowice, Ossek, Petrwitz, Nova villa Gerhradi, głuszyca, Siedlików, Javornik i Tuszyn. Wydający dokument stwierdzili, że owe wsie leżą „w górach” w pobliżu granicy z Królestwem Czech. Należy przypuszczać, że obszar na którym znajdował się ten kompleks dóbr został wydzielony częściowo z terenu dawnego dystryktu świdnickiego. Dodano jednak do niego wsie ze świeżo skolonizowanych trenów w Górach Wałbrzyskich i Kamiennych. Sąsiedztwo względem Książa taki twierdz jak Rogowiec, Grodno w Zagórzu Śląskim i Nowy Dwór (dziś w wałbrzyskiej dzielnicy Podgórze) świadczy o funkcjonowaniu zwartego terytorium zmonopolizowanego przez własność książęce.

Powstanie „terytorium fürstenberskiego”, wraz z urobieniem od niego tytułu przez księcia Bolka I, łączy dr Artur Boguszewicz z fundacją klasztoru cystersów w pobliskim Krzeszowie, która stał się później nekropolią rodziny książęcej. Działania te ujawniają konsekwentny program książęcy zmierzający do konsolidacji władzy, koncentracji własności i rozwoju świadomości rodowej.

Opr. Mateusz Mykytyszyn

Podczas pisania korzystałem z książki Artura Boguszewicza pt. „Corona Silesiae Zamki Piastów fürstenberskich na południowym pograniczu księstwa jaworskiego, świdnickiego i ziębickiego do połowy XIV wieku”, Wrocław 2010.

Najbardziej znani mieszkańcy Zamku Książ w okresie piastowskim:

Bolko I Surowy (ur. pomiędzy 1252 a 1256, zm. 9 listopada 1301) – od 1278 roku książę jaworski, w latach 1278-1281 i od 1286 roku lwówecki, od 1291 roku świdnicki, opiekun księstwa wrocławskiego i legnickiego od 1296 roku.

Bolko I był drugim pod względem starszeństwa synem księcia legnickiego Bolesława II Rogatki i Jadwigi z Anhaltu. Po ojcu odziedziczył wraz z młodszym bratem Bernardem księstwo jaworskie, podczas gdy Henryk V Brzuchaty dostał Legnicę. Zgodne współrządy księcia jaworskiego z bratem trwały do 1281 roku, kiedy nastąpił nowy podział dzielnicy i wydzielenie Bernardowi Lwówka Śląskiego.

Związał się sojuszem z margrabiami brandenburskimi. Współpraca została podkreślona ślubem w 1284 r. z Beatrycze – córką Ottona V Długiego z dynastii askańskiej.

Bolko I Surowy zmarł nagle 9 listopada 1301 roku. Pozostawił po sobie trzech synów: Bernarda, Henryka i Bolka II (miał także czwartego syna również Bolka zmarłego w dzieciństwie) oraz pięć córek (były to: Judyta – żona Stefana I Wittelsbacha, Beatrycze – żona cesarza rzymskiego i księcia Bawarii Ludwika IV, Anna – opatka klasztoru klarysek w Strzelnie oraz Elżbieta i Małgorzata zmarłe w dzieciństwie.) Opiekę nad potomstwem przejął wraz matką szwagier Bolka margrabia brandenburski Herman (nad księstwem wrocławskim i legnickim rządy opiekuńcze roztoczył król czeski Wacław II). W opinii potomnych Bolko zachował się jako władca wybitny, wyróżniający się wśród rozrodzonych krewnych.

Kunegunda Łokietkówna (ur. ok. 1295, zm. 9 kwietnia 1331 lub 1333) – królewna polska i księżna świdnicka, córka Władysława I Łokietka i Jadwigi, córki księcia kaliskiego Bolesława Pobożnego i księżniczki węgierskiej Jolanty Heleny.

Imię Kunegundy nawiązuje najprawdopodobniej do Kingi (Kunegundy), która była siostrą babki macierzystej księżniczki. Około 1310 została żoną księcia świdnickiego Bernarda. Z małżeństwa Kunegundy i Bernarda pochodziło co najmniej siedmioro dzieci. Byli to Bolko II Mały – książę świdnicki, Konstancja – żona księcia głogowskiego Przemka, Elżbieta – żona księcia opolskiego Bolesława II, Henryk II – książę świdnicki, Beata – zmarła w młodości oraz co najmniej dwoje dzieci – zmarłe w dzieciństwie.

Po śmierci męża, zmarłego 6 maja 1326, Kunegunda sprawowała przez kilka lat regencję w księstwie z powodu małoletności synów. Zapewne w 1329 r. wyszła za mąż za księcia saskiego Rudolfa I i opuściła księstwo świdnickie, zabierając ze sobą córkę Beatę.

Bolko II Mały (ur. pomiędzy 1309 a 1312 rokiem, zm. 28 lipca 1368) – książę świdnicki od 1326, jaworski od 1346, łużycki od 1364 roku, książę na połowie Brzegu i Oławy od 1358, książę siewierski od 1359, książę na połowie Głogowa i Ścinawy od 1361 roku. Był ostatnim suwerennym Piastem śląskim, bo "kiedy wszyscy inni książęta śląscy poodrywali się od Królestwa Polskiego i przyjęli jarzmo czeskie, on sam pozostał tylko wiernym królowi polskiemu i królestwu, uważając to za głupotę i szaleństwo, żeby własnych porzucić, a przekładać raczej czeskich królów" (Długosz w Książęta Piastowscy Śląska).

13 grudnia 1350 roku, nie mając męskiego potomka, Bolko II zadecydował się wydać swoją bratanicę Annę (córkę Henryka II) za mąż za syna cesarza, zobowiązując się po swojej bezpotomnej śmierci przekazać całość swojego dziedzictwa potomstwu młodych oblubieńców (z zachowaniem jednak dożywocia w formie oprawy wdowiej żonie Bolka Agnieszce Habsburżance). Umowa wobec rychłej śmierci syna Karola IV stała się jednak nieaktualna. Mimo to cesarz postanowił nie rezygnować z próby pokojowego zawładnięcia dziedzictwem Bolkowym, proponując siebie jako kandydata na małżonka Anny. Do zawarcia umowy ślubnej doszło na zjedzie monarchów w Wiedniu w 1353 roku i jeszcze tego samego roku Anna została koronowana na królową czeską i cesarzową rzymską.

Bolko II Mały zmarł 28 lipca 1368 roku i został pochowany w klasztorze w Krzeszowie, gdzie do dzisiejszego dnia zachował się jego nagrobek tumbowy.

Agnieszka Habsburżanka (ur. 1315/1321-1326 w Wiedniu, zm. 2 lutego 1392 w Świdnicy) – żona Bolka II Małego, księżna świdnicko-jaworska, młodsza córka księcia Leopolda I z dynastii Habsburgów i Katarzyny Sabaudzkiej.

W 1338 r.  Bolko II poślubił Agnieszkę w celu zwiększenia swojej międzynarodowej pozycji w rywalizacji z Luksemburgami. Małżeństwo było bezpotomne, jednak istnieje legenda mówiąca o tym, że syn książęcej pary Bolko został z zemsty zamordowany przez rycerza Lottara. Po śmierci Bolka II Małego w 1368 r. księstwo świdnicko-jaworskie dostało się w jej ręce jako oprawa wdowia. Rządziła nim ponad dwie dekady aż do śmierci w 1392 roku. Agnieszka została pochowana w kościele franciszkańskim w Świdnicy.

Anna świdnicka (ur. 1339 prawdopodobnie w Książu, zm. 11 lipca 1362 w Pradze) – księżniczka świdnicka, królowa czeska, królowa Rzymian, cesarzowa rzymska z dynastii Piastów.

Córka księcia świdnickiego Henryka i Katarzyny, której pochodzenie nie jest znane. Żona króla Czech i cesarza rzymskiego Karola IV Luksemburskiego. Matka króla Niemiec i Czech Wacława IV Luksemburskiego.

Ślub Karola i Anny odbył się 27 maja 1353 w Budzie. Byli na nim obecni książę Bolko, królowie Kazimierz Wielki i Ludwik Węgierski, książęta Ludwik VI Bawarski, Rudolf I Saski i Albrecht II Austriacki, oraz przedstawiciele Wenecji. Prosto z Budy małżonkowie udali się do Świdnicy. Tam 3 lipca 1353 Bolko II wydał nowy akt sukcesyjny, na mocy którego Anna i jej dzieci z małżeństwa z Karolem miały dziedziczyć w księstwie świdnicko-jaworskim, w przypadku gdyby Piast nie pozostawił męskiego potomka. Bolko II zastrzegł w akcie, że po jego śmierci dzielnicę w dożywotnie władanie przejmie jego żona, Agnieszka Habsburg. Dopiero po jej śmierci księstwo przypadnie Annie lub jej potomstwu. Następnego dnia Anna odebrała hołd od miast księstwa.